Tòa án tối cao là gì? Các bài nghiên cứu khoa học liên quan

Giới thiệu về Tòa án Tối cao

Tòa án Tối cao là cơ quan tư pháp tối thượng trong hệ thống pháp luật của một quốc gia hoặc vùng lãnh thổ. Đây là thiết chế có thẩm quyền cao nhất trong việc diễn giải hiến pháp, luật pháp, và đôi khi là điều chỉnh các hành vi của các cơ quan nhà nước khác nhằm bảo đảm tính hợp hiến, hợp pháp. Trong mô hình tam quyền phân lập, Tòa án Tối cao đại diện cho quyền tư pháp và đóng vai trò như một cơ chế kiểm soát quyền lực hành pháp và lập pháp.

Tên gọi "Tòa án Tối cao" có thể khác nhau tùy theo quốc gia: "Supreme Court" (Hoa Kỳ, Anh), "Cour de Cassation" (Pháp), "Bundesverfassungsgericht" (Đức), hoặc "Tòa án Nhân dân Tối cao" (Việt Nam). Tuy nhiên, điểm chung là các tòa này đều hoạt động như cơ quan phán quyết sau cùng, không có cấp tòa nào cao hơn để kháng cáo.

Chức năng của Tòa án Tối cao có thể bao gồm:

• Giải thích luật và hiến pháp
• Phán quyết cuối cùng trong các vụ án phúc thẩm
• Kiểm soát tính hợp hiến của luật và chính sách
• Giải quyết tranh chấp quyền lực giữa các nhánh chính phủ

Chức năng hiến định

Một trong những vai trò cốt lõi của Tòa án Tối cao là bảo vệ hiến pháp – tức kiểm tra tính hợp hiến của các đạo luật và hành vi công quyền. Quyền này được gọi là "tư pháp hiến định" (constitutional jurisdiction). Ở các nước như Hoa Kỳ, Ấn Độ và Đức, Tòa án Tối cao có thể tuyên bố một đạo luật hoặc một hành động của chính phủ là vi hiến và do đó vô hiệu lực.

Cơ sở lịch sử của chức năng này được ghi dấu qua vụ án Marbury v. Madison năm 1803 tại Hoa Kỳ. Trong đó, Chánh án John Marshall lần đầu tiên xác lập nguyên tắc judicial review – tức quyền của tòa án trong việc xem xét và bác bỏ một đạo luật trái hiến pháp. Nguyên tắc này sau đó đã lan rộng ra nhiều quốc gia theo mô hình pháp quyền.

Chức năng hiến định thường bao gồm:

1. Phán quyết về tính hợp hiến của luật mới được ban hành
2. Xét xử các vụ kiện liên quan đến vi phạm quyền cơ bản được ghi trong hiến pháp
3. Ngăn chặn sự vi hiến trong chính sách hoặc hành động hành pháp

Ví dụ so sánh:

Quốc gia	Hình thức kiểm soát hiến pháp	Cơ quan thực hiện
Hoa Kỳ	Phân tán, qua từng vụ kiện	Tòa án Tối cao
Đức	Tập trung, chuyên trách	Tòa án Hiến pháp Liên bang
Việt Nam	Gián tiếp qua lập pháp và hành pháp	Chưa có cơ chế tư pháp hiến định độc lập

Thẩm quyền xét xử

Tòa án Tối cao thường có thẩm quyền xét xử ở cấp cuối cùng trong hệ thống tòa án. Trong đa số các hệ thống pháp lý, đây là cơ quan xét xử theo thủ tục giám đốc thẩm hoặc phúc thẩm, chứ không xét xử sơ thẩm thông thường. Điều này có nghĩa là các vụ việc chỉ được đưa lên Tòa án Tối cao khi đã trải qua các cấp xét xử thấp hơn và còn tồn tại vấn đề pháp lý nghiêm trọng.

Ví dụ, tại Hoa Kỳ, Tòa án Tối cao chỉ nhận khoảng 1% tổng số đơn xin xét xử mỗi năm, dù nhận đến hàng ngàn yêu cầu. Quyết định xét xử hay không phụ thuộc vào cơ chế certiorari, trong đó bốn trong số chín thẩm phán phải đồng ý đưa vụ việc ra xử. Tiêu chí lựa chọn thường là những vụ việc có ảnh hưởng pháp lý sâu rộng, mâu thuẫn giữa các tòa phúc thẩm, hoặc liên quan đến quyền hiến định.

Các loại thẩm quyền thường gặp của Tòa án Tối cao:

• Thẩm quyền phúc thẩm: xét lại bản án của tòa án cấp dưới
• Thẩm quyền sơ thẩm đặc biệt: xử lý trực tiếp một số vụ việc liên quan đến xung đột giữa các nhánh chính phủ (ví dụ như giữa quốc hội và tổng thống)
• Thẩm quyền tư pháp hiến định: đánh giá tính hợp hiến của luật

Thành phần và cơ cấu tổ chức

Tổ chức của Tòa án Tối cao thường bao gồm một nhóm các thẩm phán cấp cao, với một người giữ vai trò Chánh án. Số lượng thẩm phán khác nhau tùy theo hệ thống: Hoa Kỳ có 9 thẩm phán, Ấn Độ có 34, trong khi Việt Nam hiện có 13 thẩm phán Toà án nhân dân tối cao. Chánh án là người đứng đầu và có vai trò tổ chức phiên họp, phân công thẩm phán và viết bản án.

Quy trình bổ nhiệm thẩm phán cũng thể hiện đặc điểm chính trị – pháp lý của mỗi quốc gia. Tại Hoa Kỳ, Tổng thống đề cử và Thượng viện thông qua. Tại Vương quốc Anh, thẩm phán được bổ nhiệm bởi một hội đồng độc lập. Tại Nhật Bản, người dân có quyền bỏ phiếu tín nhiệm thẩm phán Tòa án Tối cao thông qua cơ chế hiếm có tên là "trưng cầu ý kiến giữ chức".

Dưới đây là bảng so sánh quy trình bổ nhiệm thẩm phán tối cao ở một số nước:

Quốc gia	Cơ quan đề cử	Cơ quan phê chuẩn	Thời hạn nhiệm kỳ
Hoa Kỳ	Tổng thống	Thượng viện	Trọn đời
Nhật Bản	Nội các	Quốc hội	Kiểm tra định kỳ qua trưng cầu
Việt Nam	Chủ tịch nước	Quốc hội	5 năm

Nguyên tắc hoạt động

Tòa án Tối cao hoạt động dựa trên nền tảng của nguyên tắc pháp quyền và độc lập tư pháp. Mọi quyết định của tòa đều phải tuân thủ luật pháp hiện hành và được lý giải dựa trên lập luận pháp lý rõ ràng. Việc phán xử không dựa vào cảm tính, xu hướng chính trị, hay sức ép từ xã hội mà phải căn cứ vào các văn bản pháp lý chính thức và tiền lệ pháp lý.

Tính độc lập của Tòa án Tối cao được bảo đảm thông qua:

• Thẩm phán không bị cách chức tùy tiện, thường có nhiệm kỳ dài hoặc suốt đời
• Không chịu sự chỉ đạo của cơ quan hành pháp hay lập pháp trong xét xử
• Có cơ chế bảo vệ tài chính và tổ chức riêng biệt

Một số quốc gia còn yêu cầu các bản án của Tòa án Tối cao phải được công bố công khai, minh bạch. Tại Hoa Kỳ, mỗi bản án thường kèm theo phần “ý kiến đa số” và “ý kiến phản đối” (dissenting opinion), cho phép theo dõi quá trình tranh luận nội bộ giữa các thẩm phán – một minh chứng cho hoạt động tư pháp mang tính học thuật và phi chính trị.

Vai trò trong việc bảo vệ quyền con người

Tòa án Tối cao là tuyến phòng thủ cuối cùng để bảo vệ quyền hiến định và nhân quyền trước sự can thiệp hoặc vi phạm từ nhà nước. Ở nhiều quốc gia, các vụ kiện liên quan đến quyền tự do ngôn luận, quyền bình đẳng, quyền riêng tư, hay quyền sống đều kết thúc ở Tòa án Tối cao.

Chẳng hạn, Tòa án Tối cao Ấn Độ đã nhiều lần mở rộng phạm vi bảo vệ quyền công dân thông qua các án lệ mang tính bước ngoặt như:

• K.S. Puttaswamy v. Union of India (2017): Công nhận quyền riêng tư là một quyền cơ bản
• Navtej Singh Johar v. Union of India (2018): Xoá bỏ hình sự hóa hành vi đồng tính luyến ái

Tại Mỹ, vụ Roe v. Wade (1973) công nhận quyền phá thai như một quyền hiến định (dù sau này bị đảo ngược trong Dobbs v. Jackson năm 2022), thể hiện vai trò của Tòa án Tối cao trong việc định hình quyền cá nhân trong những vấn đề nhạy cảm về đạo đức và xã hội.

Khi đánh giá một hành vi nhà nước có vi phạm quyền con người hay không, Tòa án Tối cao thường áp dụng nguyên tắc proportionality (tính tương xứng). Nguyên tắc này gồm 3 bước kiểm tra:

1. Biện pháp có cần thiết không?
2. Biện pháp có đạt được mục tiêu chính đáng không?
3. Tác động đến quyền cá nhân có vượt quá lợi ích công cộng không?

Tiền lệ pháp và ảnh hưởng lâu dài

Tòa án Tối cao không chỉ xử lý từng vụ án cụ thể mà còn tạo ra “tiền lệ pháp” – những quyết định có tính ràng buộc đối với các tòa cấp dưới và có ảnh hưởng đến việc áp dụng luật trong tương lai. Ở các quốc gia theo hệ thống thông luật như Anh, Mỹ, Canada, tiền lệ pháp là nguồn luật chính thức và có giá trị tương đương với luật thành văn.

Tác động của tiền lệ pháp thể hiện qua:

• Hướng dẫn cách giải thích luật trong các tình huống tương tự
• Tạo tính nhất quán trong hệ thống pháp luật
• Thúc đẩy cải cách pháp luật gián tiếp thông qua phán quyết

Ví dụ, vụ Brown v. Board of Education (1954) tại Mỹ đã lật lại tiền lệ Plessy v. Ferguson (1896) và tuyên bố rằng “phân biệt nhưng bình đẳng” trong giáo dục công lập là vi hiến. Phán quyết này không chỉ có tác động pháp lý mà còn khởi đầu cho phong trào dân quyền rộng khắp nước Mỹ.

So sánh quốc tế

Mặc dù cùng giữ vai trò tối cao trong hệ thống tư pháp, các Tòa án Tối cao trên thế giới lại có cấu trúc và thẩm quyền rất khác nhau, phản ánh truyền thống pháp lý, chính trị và lịch sử riêng của từng quốc gia.

Bảng dưới đây tóm tắt một số khác biệt chính:

Quốc gia	Loại hệ thống pháp luật	Vai trò chính của Tòa án Tối cao	Cơ quan tương đương
Hoa Kỳ	Thông luật (Common Law)	Giải thích luật & kiểm tra hiến pháp	Supreme Court
Đức	Dân luật (Civil Law)	Kiểm soát hiến pháp, bảo vệ quyền cơ bản	Bundesverfassungsgericht
Pháp	Dân luật	Giám sát hợp pháp quá trình xét xử	Cour de Cassation
Vương quốc Anh	Thông luật	Giải quyết tranh chấp pháp lý & luật án lệ	Supreme Court of the UK

Những tranh cãi và giới hạn quyền lực

Tòa án Tối cao, dù là thiết chế pháp lý, vẫn không tránh khỏi các tranh cãi chính trị – đặc biệt khi đưa ra các phán quyết có tác động xã hội sâu rộng. Nhiều chỉ trích cho rằng thẩm phán – vốn không được bầu chọn trực tiếp – đang can thiệp vào quá trình hoạch định chính sách quốc gia, làm xói mòn tính đại diện dân chủ.

Một số ví dụ điển hình:

• Hoa Kỳ: Vụ Citizens United v. FEC (2010) cho phép doanh nghiệp tài trợ chính trị không giới hạn, gây lo ngại về ảnh hưởng của tiền bạc trong chính trị.
• Ba Lan: Cải cách tư pháp gây tranh cãi vì chính phủ bị cáo buộc can thiệp vào Tòa án Tối cao, làm suy yếu nguyên tắc tam quyền phân lập.

Bên cạnh đó, việc thẩm phán được bổ nhiệm trọn đời (như ở Mỹ) dẫn đến lo ngại về việc họ không chịu trách nhiệm trước cử tri. Một số học giả đề xuất nên giới hạn nhiệm kỳ hoặc áp dụng cơ chế đánh giá định kỳ nhằm cân bằng giữa tính độc lập và trách nhiệm giải trình.

Triển vọng và cải cách

Trong bối cảnh thế giới thay đổi nhanh chóng – cả về công nghệ lẫn xã hội – Tòa án Tối cao đang đứng trước áp lực phải cải cách để tăng tính minh bạch, hiệu quả và phản hồi xã hội. Các cải cách có thể bao gồm:

• Giới hạn nhiệm kỳ của thẩm phán tối cao (ví dụ: 15–20 năm)
• Công khai quy trình xét chọn và bổ nhiệm thẩm phán
• Áp dụng công nghệ vào quy trình xét xử, minh bạch dữ liệu
• Đa dạng hóa đội ngũ thẩm phán về giới, sắc tộc, và chuyên môn

Tại một số nước Bắc Âu, mô hình “tòa án mở” đã được thử nghiệm, trong đó người dân có thể theo dõi trực tuyến phiên xử, đóng góp ý kiến vào luật mới hoặc gửi phản hồi trực tiếp về hoạt động xét xử. Đây là hướng đi đáng chú ý cho tương lai của các thiết chế tư pháp hiện đại.

Tài liệu tham khảo

1. Supreme Court of the United States
2. Supreme Court of the United Kingdom
3. Federal Constitutional Court of Germany
4. Marbury v. Madison, 5 U.S. (1 Cranch) 137 (1803)
5. Brown v. Board of Education, 347 U.S. 483 (1954)
6. K.S. Puttaswamy v. Union of India, AIR 2017 SC 4161
7. Universal Declaration of Human Rights
8. Sweet, A. S. & Mathews, J. (2008). Proportionality Balancing and Global Constitutionalism. Columbia Journal of Transnational Law.
9. Clark, D. S. (Ed.). (2012). Comparative Law and Society. Edward Elgar Publishing.
10. International Court of Justice